البنیة النصیة من إحدى البنى التی یکون لها دورها الأبرز والأظهر فی الإیصال الى المعنى لأنها مع العنایة بحال المتکلم والمخاطب ترتّب وتنسّق بین معلومات البنى الأخرى تحت مجهر العوامل البنیویة وغیر البنیویة. نشاهد هذا الاهتمام بالبنیة النصیة ومکوّناتها (منها البنیة التقدمیة- التأخریة والبنیة المعلوماتیة) عند عبد القاهر الجرجانی رائد علم المعانی ومنظّره حیثما یدرس بنیة النص بالنسبة الى ترتیب عناصرها وتقدمها وتأخرها فی باب من أبواب کتابه المسمّى بـ(التقدیم والتأخیر). فهو فی هذا الباب بعنایته الکبیرة بسیاق الحال وعناصرها کحال المتکلم والمخاطب یؤکد تأکیداً شدیداً على مکانة المتکلم والسامع ودورهما فی تقدیم کلمة وتأخیر أخرى تحت أسالیب مختلفة کالاستفهام والنفی والخبر فی الکلام. حاولنا فی هذا المقال، ضمن المنهج الفنی، أن نقارن بین آراء عبد القاهر وهلیدی فی البنیة النصیة ومکونتیها لکی نبیّن کیفیة تعامل علمائنا القدامى مع اللغة ووحداتها کالجمل والنصوص وکیفیة إدخالهم العناصر الخارجة عن اللغة لتحلیلها؛ الکیفیة التی قد وصل إلیها الغربیون المعاصرون بالجهد والممارسة ووسّعوها ونسّقوها حالما نحن المسلمین مع وجود هذه الأرضیة المثمرة المسبقة قد أغفلنا عنها. نرید أیضاً تطبیق منهج هلیدی فی تطرّقه الى البنیة النصیة ومصطلحاته وبعض أصوله على أمثلة الجرجانی فی باب التقدیم والتأخیر لکی نعطیها صبغة جدیدة أکثر نظماً واتساماً بالسمات والمصطلحات الحدیثة. تشیر النتائج الى أن هناک مفارقات بین آراء الجرجانی وهالیدای من جملتها: 1. افتقار نظریة عبدالقاهر الى تلک المصطلحات الدقیقة والتنظیمات الموجودة فی نظریة هلیدی. 2. عدم تحدید عبدالقاهر وحدته المدروسة کتحدید هلیدی؛ لأن الوحدة المدروسة عند هلیدی هی النص والفقرة.
ابن ظافر الشهری، عبد الهادی (2004م). استراتیجیات الخطاب. بیروت: دار الکتاب الجدید المتحدة.
إسماعیل نعیم، مزید (1999م). سیبویه البصری. دمشق؛ بیروت: دار ابن کثیر.
اعلایی؛ مریم (1388هـ). بررسی کتاب‌های علوم انسانی (سازمان سمت) در چارچوب دستور نظام مند نقشگرای هلیدی از منظر فرانقش متنی وبینافردی، پایان نامه دکتری زبان شناسی همگانی، طهران: جامعة تربیت مدرس.
بدوی، أحمد (دون تا). عبدالقاهر الجرجانی وجهوده فی البلاغة العربیة. ط 2، القاهرة: مکتبة مصر.
حرّی، أبوالفضل (1388هـ). کارکرد تصریف در دو سوره قرآنی ناظر به داستان آفرینش در پرتو فراکارکرد متنی هلیدی. مجله پژوهش زبان‌های خارجی، العدد 55، الشتاء.
حسان، تمام (1973م). اللغة العربیة معناها ومبناها. القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتب.
حسن أحمد، نوزاد (1996م). المنهج الوصفی فی کتاب سیبویه. بنغازی: منشورات جامعة قاریونس.
سادات حسینی، راضیة سادات (1389هـ). دراسة فی جذور آراء نحاة البصرة على ضوء المدارس اللغویة (الشکلیة- الوظیفیة). رسالة الماجیستر، طهران: جامعة العلامة الطباطبائی.
سیبویه، عمرو بن عثمان (1990م). الکتاب. ط 3، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
القفطی، جمال الدین (1952م). إنباه الرواة على أنباه النحاة. القاهرة: دار الکتب المصریة.
مدرسی، بهرام (1386هـ). ساخت اطلاع وبازنمایی آن در زبان فارسی. پایان نامه دکتری زبانشناسی همگانی، طهران: جامعة تربیت مدرس.
مهاجر، مهران؛ ونبوی، محمد (1376هـ). به سوی زبانشناسی شعر. طهران: نشر مرکز.
نبی فر، لیلا (1383هـ). کاربردهای را در زبان فارسی امروز. پایان نامه کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، طهران: جامعة العلامة الطباطبائی.
الهاشمی، أحمد (1386هـ). جواهر البلاغة. قم: انتشارات دار الفکر.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1389هـ). همبستگی سطوح روایت وفرا کارکردهای هلیدی در داستان حسنک وزیر. مجله أدب پژوهی، العدد 12، الصیف.
)